Dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa, ugonjwa hatari wa virusi unaoathiri mfumo mkuu wa neva (ubongo na uti wa mgongo) wa wanyama wenye damu moto, ikiwa ni pamoja na binadamu, ni muhimu sana kuzifahamu kwa kuwa ugonjwa huu karibu kila mara husababisha kifo pindi dalili zinapoanza kuonekana. Kichaa cha mbwa (rabies) huambukizwa kwa binadamu hasa kupitia mate ya mnyama aliyeambukizwa, mara nyingi kwa kuumwa, kukwaruzwa, au mate kuingia kwenye jeraha lililo wazi au kwenye utando laini wa macho, pua, au mdomo. Kuelewa dalili za awali na zile za hatua za juu kwa binadamu, pamoja na kutambua dalili kwa wanyama (hasa mbwa), ni muhimu sana kwa ajili ya kuchukua hatua za haraka za kinga baada ya kuumwa na matibabu ya dharura. Makala haya yanalenga kutoa mwongozo wa kina kuhusu viashiria vya kichaa cha mbwa. Lengo letu kuu ni kuelimisha jamii kuhusu hatari ya ugonjwa huu na umuhimu wa kinga na matibabu ya mapema baada ya kuathiriwa.
Hizi ni Dalili za Ugonjwa wa Kichaa cha Mbwa kwa Binadamu
Baada ya mtu kuambukizwa virusi vya kichaa cha mbwa, kuna kipindi cha incubation ambacho kinaweza kudumu kutoka wiki chache hadi miezi kadhaa (mara chache miaka) kabla ya dalili kuanza kuonekana. Muda huu hutegemea mambo kama vile eneo la kuumwa (karibu na ubongo huwa na incubation fupi), kiasi cha virusi vilivyoingia, na aina ya virusi. Dalili za awali mara nyingi si maalum na zinaweza kufanana na mafua, lakini kadri ugonjwa unavyoendelea, dalili za mfumo wa neva huwa dhahiri zaidi.
1. Dalili za Awali Zisizo Maalum (Prodromal Symptoms)
Hizi ndizo dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa za mwanzo kabisa na zinaweza kudumu kwa siku 2 hadi 10. Mara nyingi hufanana na dalili za mafua au magonjwa mengine ya kawaida, na hii inaweza kufanya utambuzi kuwa mgumu katika hatua hii. Dalili hizi ni pamoja na homa, maumivu ya kichwa, uchovu mwingi, kupoteza hamu ya kula, kichefuchefu, na kutapika. Pia, mtu anaweza kuhisi maumivu, kuwashwa, ganzi, au hisia ya kuchomwachomwa kwenye eneo alipoumwa au kukwaruzwa na mnyama, hata kama jeraha limepona.
2. Mabadiliko ya Tabia na Kuhangaika (Anxiety and Agitation)
Kadri virusi vinavyoanza kuathiri ubongo, mabadiliko ya tabia na kihisia yanaweza kujitokeza. Mtu anaweza kuwa na wasiwasi usio wa kawaida, kuhangaika, kuwa na hofu, na kuonyesha tabia za kuwashwa au kukasirika kirahisi. Anaweza pia kupata shida ya kulala (insomnia) au kuwa na ndoto mbaya. Mabadiliko haya ya awali ya kiakili ni ishara kwamba ugonjwa unaendelea kuathiri mfumo mkuu wa neva.
3. Hofu ya Maji (Hydrophobia)
Hii ni moja ya dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa inayojulikana sana na karibu maalum kwa aina ya kichaa cha mbwa inayoitwa "furious rabies." Mtu hupata mshtuko mkali na uchungu kwenye misuli ya koo na sanduku la sauti anapojaribu kunywa maji au hata anapoona au kusikia maji. Hii husababisha hofu kubwa ya maji. Mshtuko huu wa misuli (spasms) unaweza pia kusababishwa na kujaribu kumeza mate, hivyo kusababisha mate kutoka mdomoni kwa wingi.
4. Hofu ya Hewa (Aerophobia)
Sawa na hofu ya maji, mtu anaweza kupata mshtuko mkali wa misuli ya koo na upumuaji anapohisi upepo au hewa ikipita usoni mwake. Hii pia ni dalili inayohusishwa na "furious rabies" na inaonyesha kuathirika vibaya kwa mfumo wa neva unaodhibiti kumeza na kupumua.
5. Kuchanganyikiwa, Kuona au Kusikia Mambo Yasiyokuwepo (Confusion and Hallucinations)
Kadri ugonjwa unavyoendelea, mtu anaweza kuchanganyikiwa, kupoteza mwelekeo, na kushindwa kutambua watu au mazingira. Anaweza pia kuanza kuona vitu (visual hallucinations) au kusikia sauti (auditory hallucinations) ambazo hazipo. Tabia inaweza kuwa ya vurugu au isiyotabirika. Hii ni ishara ya uharibifu mkubwa wa ubongo.
6. Kuongezeka kwa Uzalishaji wa Mate na Kutokwa na Povu Mdomoni
Kutokana na ugumu wa kumeza na mshtuko wa misuli ya koo, mate yanaweza kujikusanya mdomoni na kutoka kwa wingi. Wakati mwingine, mate haya yanaweza kuonekana kama povu. Hii ni dalili ya kawaida inayoonekana kwenye picha za watu wenye kichaa cha mbwa, ingawa si wagonjwa wote huifikia hatua hii kwa ukali uleule.
7. Kupooza (Paralysis)
Kuna aina ya kichaa cha mbwa inayoitwa "paralytic rabies" au "dumb rabies" (karibu asilimia 20 ya visa) ambapo dalili kuu si za kuhamaki bali ni kupooza kunakoanza taratibu. Mara nyingi huanzia kwenye kiungo kilichoumwa na kisha kusambaa taratibu mwilini kote. Misuli hudhoofika na hatimaye kupooza kabisa. Homa na maumivu ya kichwa bado vinaweza kuwepo. Hatimaye, misuli ya upumuaji hupooza.
8. Koma na Kifo
Bila kujali aina ya kichaa cha mbwa (furious au paralytic), ugonjwa ukiachwa bila matibabu ya kinga ya haraka baada ya kuumwa, hatimaye hupelekea kupoteza fahamu (koma) na kifo. Kifo mara nyingi hutokana na kushindwa kwa mfumo wa upumuaji au mfumo wa moyo. Kwa bahati mbaya, pindi dalili za kichaa cha mbwa zinapoanza kuonekana, ugonjwa huwa hauna tiba na karibu kila mara huishia kifo ndani ya siku chache hadi wiki chache.
Dalili za Kichaa cha Mbwa kwa Wanyama (Hasa Mbwa)
Kutambua dalili za kichaa cha mbwa kwa wanyama, hasa mbwa ambao ndio chanzo kikuu cha maambukizi kwa binadamu katika maeneo mengi, ni muhimu sana. Dalili kwa wanyama pia zinaweza kugawanywa katika hatua za awali na zile za juu, na pia kuna aina mbili kuu za udhihirisho:
1. Mabadiliko ya Tabia ya Awali: Mnyama anaweza kuonyesha mabadiliko ya ghafla katika tabia yake ya kawaida. Mbwa ambaye alikuwa mchangamfu anaweza kuwa mkimya na kujificha, au mbwa aliyekuwa mpole anaweza kuwa mkali na mwenye kuwashwa. Anaweza kupoteza hamu ya kula, kuwa na homa, au kuonyesha wasiwasi usio wa kawaida.
2. Dalili za "Kichaa cha Ukali" (Furious Rabies) kwa Wanyama: Hii ndiyo picha ya kawaida ambayo watu wengi huifikiria wanaposikia "kichaa cha mbwa." Mnyama huwa mkali sana, anahama ovyo, na anaweza kushambulia kitu chochote kinachotembea, wanyama wengine, watu, au hata vitu visivyo hai. Anaweza kung'ata na kujaribu kula vitu visivyo vya kawaida kama mawe au miti. Anaweza kutokwa na mate mengi mdomoni na kuonekana amechanganyikiwa. Sauti yake (kubweka) inaweza kubadilika.
3. Dalili za "Kichaa cha Upole" (Dumb/Paralytic Rabies) kwa Wanyama: Katika aina hii, mnyama haonyeshi ukali. Badala yake, anaweza kuonekana mnyonge, mwenye huzuni, na kuanza kupata udhaifu wa misuli. Kupooza kunaweza kuanzia kwenye miguu ya nyuma na kusambaa mbele. Taya inaweza kudondoka na kushindwa kufunga mdomo, na kusababisha mate kutoka. Mnyama anaweza kushindwa kumeza. Hatimaye, mnyama hupooza kabisa na kufa.
4. Dalili Nyingine kwa Wanyama: Wanyama wanaweza pia kuonyesha hofu ya maji (ingawa si ya kawaida kama kwa binadamu), kuwa na degedege, na kupoteza uratibu wa miondoko. Ni muhimu kukumbuka kuwa sio mbwa wote wenye kichaa cha mbwa watatokwa na povu mdomoni.
Mambo ya Kuzingatia Unapohisi Dalili za Ugonjwa wa Kichaa cha Mbwa au Baada ya Kuumwa na Mnyama Anayetiliwa Shaka
Kutokana na hatari kubwa ya ugonjwa huu, hatua za haraka ni muhimu sana:
1. Hatua za Haraka Baada ya Kuumwa au Kukwaruzwa na Mnyama:
Hata kabla ya dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa kujitokeza, ikiwa umeumwa, umekwaruzwa, au mate ya mnyama (hasa mbwa, paka, au mnyama pori) yameingia kwenye jeraha lako au utando laini, hatua ya kwanza na muhimu zaidi ni kusafisha jeraha hilo mara moja kwa sabuni nyingi na maji yanayotiririka kwa angalau dakika 15. Kisha weka dawa ya kuua vijidudu kama vile ethanol (70%) au povidone-iodine. Baada ya hapo, tafuta msaada wa kitabibu mara moja bila kuchelewa.
2. Umuhimu wa Matibabu ya Kinga Baada ya Kuathirika (Post-Exposure Prophylaxis - PEP):
PEP ni matibabu ya dharura yanayotolewa kuzuia virusi vya kichaa cha mbwa kusababisha ugonjwa baada ya mtu kuathirika. Inahusisha mfululizo wa chanjo za kichaa cha mbwa na, katika visa vingi, sindano ya kingamwili dhidi ya kichaa cha mbwa (Rabies Immunoglobulin - RIG) inayotolewa karibu na eneo la jeraha. PEP ni bora zaidi ikianza mapema iwezekanavyo baada ya kuumwa. Ni muhimu sana kufuata ratiba yote ya chanjo kama ulivyoelekezwa na daktari.
3. Kutambua na Kumfuatilia Mnyama Aliyekuhusisha:
Ikiwezekana, jaribu kumtambua mnyama aliyekuhusisha (hasa mbwa au paka). Ikiwa ni mnyama wa kufugwa na anaweza kukamatwa, anapaswa kuchunguzwa na daktari wa mifugo kwa dalili za kichaa cha mbwa kwa muda wa siku 10. Ikiwa mnyama ataendelea kuwa na afya njema kwa kipindi hiki, inaweza kumaanisha hakuwa na kichaa cha mbwa wakati alipokuhusisha. Hata hivyo, uamuzi wa kuanza au kuendelea na PEP utafanywa na daktari kulingana na mazingira. Ikiwa mnyama ni wa porini au hawezi kupatikana, PEP mara nyingi hupendekezwa.
4. Hakuna Matibabu Baada ya Dalili Kuanza:
Ni muhimu kusisitiza kuwa pindi dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa zinapoanza kuonekana kwa binadamu, hakuna matibabu yanayoweza kuokoa maisha. Matibabu huwa ni ya kupunguza mateso (palliative care) hadi kifo kinapotokea. Hii ndiyo sababu kinga kupitia PEP ni muhimu sana.
5. Kinga kwa Wanyama wa Kufugwa Kupitia Chanjo:
Njia bora ya kuzuia kichaa cha mbwa kwa binadamu ni kudhibiti ugonjwa huu kwa wanyama, hasa mbwa. Kuhakikisha mbwa na paka wote wa kufugwa wanapata chanjo ya kichaa cha mbwa mara kwa mara kama inavyopendekezwa na madaktari wa mifugo ni muhimu sana. Pia, epuka kuwakaribia au kuwagusa wanyama wa porini au mbwa wasiojulikana.
Hitimisho
Kwa kumalizia, kuelewa dalili za ugonjwa wa kichaa cha mbwa kwa binadamu na wanyama ni muhimu sana kwa ajili ya kuchukua hatua za haraka za kinga na kuepuka ugonjwa huu mbaya. Dalili za awali kama homa na maumivu ya kichwa zinaweza kufanana na magonjwa mengine, lakini dalili za mfumo wa neva kama hofu ya maji, kuchanganyikiwa, na kupooza ni viashiria vya hatari kubwa. Kumbuka, kichaa cha mbwa ni ugonjwa unaoweza kuzuilika kwa asilimia 100 kupitia matibabu ya kinga ya haraka (PEP) baada ya kuathirika na kwa chanjo kwa wanyama. Usisite kutafuta msaada wa kitabibu mara moja ikiwa umeumwa na mnyama anayetiliwa shaka. Afya yako na maisha yako ni ya thamani; chukua tahadhari.
