Dalili za ugonjwa wa stroke ni muhimu sana kuzifahamu kwa kila mtu kwa sababu kutambua ishara hizi mapema na kuchukua hatua za haraka kunaweza kuokoa maisha na kupunguza kwa kiasi kikubwa uwezekano wa ulemavu wa kudumu. Stroke, kitaalamu ikijulikana kama Kiharusi au Shambulio la Ubongo (Cerebrovascular Accident - CVA), hutokea wakati mtiririko wa damu kwenda kwenye sehemu ya ubongo unapokatizwa au kupungua kwa kiasi kikubwa, hivyo kuinyima tishu za ubongo oksijeni na virutubisho muhimu, na kusababisha seli za ubongo kuanza kufa ndani ya dakika chache. Kuna aina kuu mbili za stroke: stroke ya kuziba (ischemic stroke), ambayo husababishwa na kuziba kwa mshipa wa damu unaopeleka damu ubongoni (mara nyingi kutokana na donge la damu), na stroke ya kupasuka (hemorrhagic stroke), ambayo husababishwa na kupasuka kwa mshipa wa damu ubongoni na kusababisha damu kuvuja ndani au karibu na tishu za ubongo. Kwa sababu stroke ni dharura ya kitabibu, kujua dalili zake na nini cha kufanya ni muhimu mno.
Hizi ni Dalili za Ugonjwa wa Stroke (Kwa Kutumia Mbinu ya F.A.S.T.)
Njia rahisi na inayokumbukwa kwa urahisi ya kutambua dalili kuu za stroke ni kwa kutumia kifupi cha Kiingereza F.A.S.T. (Face, Arms, Speech, Time). Mbinu hii inasaidia kutathmini haraka na kuchukua hatua stahiki. Hizi ni baadhi ya dalili za ugonjwa wa stroke zinazohusiana na F.A.S.T. na maelezo yake:
F = Face: USO Kulegea au Kupooza Upande Mmoja (Face Drooping):
Moja ya dalili za ugonjwa wa stroke za kwanza na za wazi ni kulegea kwa ghafla kwa upande mmoja wa uso. Unaweza kumwomba mtu atabasamu au aonyeshe meno yake. Ikiwa upande mmoja wa uso wake haufanyi kazi vizuri, mdomo unavuta upande mmoja, au jicho moja linaonekana kulegea, hii inaweza kuwa ishara ya stroke. Hii hutokana na kudhoofika au kupooza kwa misuli ya uso kutokana na uharibifu wa sehemu ya ubongo inayodhibiti misuli hiyo.
A = Arm: MKONO Mmoja Kuwa Dhaifu au Kupooza (Arm Weakness):
Udhaifu wa ghafla au kupooza kwa mkono mmoja ni dalili nyingine muhimu ya stroke. Unaweza kumwomba mtu anyooshe mikono yote miwili mbele kwa sekunde kumi. Ikiwa mkono mmoja unaanguka chini, hauwezi kunyanyuka vizuri, au anahisi ganzi au udhaifu mkubwa kwenye mkono mmoja ikilinganishwa na mwingine, hii inaweza kuwa ishara ya stroke. Wakati mwingine, udhaifu huu unaweza kuathiri pia mguu kwa upande uleule wa mwili.
S = Speech: MATATIZO ya KUONGEA au Kuelewa (Speech Difficulty):
Stroke inaweza kuathiri uwezo wa mtu kuongea kwa ufasaha au kuelewa maneno ya wengine. Dalili za ugonjwa wa stroke zinazohusiana na uongeaji zinaweza kujumuisha kuongea maneno yasiyoeleweka (slurred speech), kushindwa kutamka maneno vizuri, kutumia maneno yasiyo sahihi, au kushindwa kabisa kuongea. Unaweza kumwomba mtu arudie sentensi rahisi, kama vile "Anga ni bluu." Ikiwa ana shida kufanya hivyo, au maneno yake hayana mpangilio, hii ni ishara ya tahadhari. Anaweza pia kuwa na ugumu wa kuelewa unachomwambia.
T = Time: WAKATI wa Kupiga Simu ya Dharura (Time to Call Emergency Services):
Kipengele hiki cha F.A.S.T. kinasisitiza umuhimu wa kuchukua hatua za haraka. Ukiona mojawapo ya dalili hizi (uso kulegea, mkono dhaifu, matatizo ya kuongea), hata kama dalili hizo zimepotea baada ya muda mfupi (hii inaweza kuwa Transient Ischemic Attack - TIA, au "mini-stroke," ambayo ni ishara ya hatari ya stroke kamili), ni muhimu kupiga simu ya dharura (kama vile 112 nchini Tanzania) mara moja au kumpeleka mgonjwa hospitalini haraka iwezekanavyo. Kila dakika ni muhimu, na matibabu ya haraka yanaweza kupunguza uharibifu wa ubongo na kuboresha matokeo.
Dalili Nyinginezo Muhimu za Ugonjwa wa Stroke
Kando na dalili za F.A.S.T., kuna ishara nyingine ambazo zinaweza kuashiria kutokea kwa stroke. Ni muhimu kuzitambua kwani si kila stroke itaonyesha dalili zote za F.A.S.T. au kwa ukali uleule:
1. Matatizo ya Ghafla ya Kuona Katika Jicho Moja au Yote Mawili:
Kupoteza uwezo wa kuona ghafla, kuona vitu kama kuna ukungu, kuona vitu viwili-viwili (double vision), au kupoteza sehemu ya uwanja wa kuona (visual field loss) katika jicho moja au yote mawili kunaweza kuwa dalili ya ugonjwa wa stroke. Hii hutokana na athari ya stroke kwenye sehemu za ubongo zinazohusika na uchakataji wa taarifa za kuona.
2. Kizunguzungu cha Ghafla, Kupoteza Muelekeo, au Ugumu wa Kutembea:
Kuhisi kizunguzungu kikali cha ghafla, kupoteza usawa wa mwili (balance), au kushindwa kuratibu miondoko (coordination) na kusababisha ugumu wa kutembea au hata kuanguka, kunaweza kuwa ishara ya stroke, hasa ikiwa inaambatana na dalili nyingine. Hii inaweza kutokea hasa ikiwa stroke imeathiri sehemu ya nyuma ya ubongo (cerebellum) ambayo inahusika na uratibu wa miondoko.
3. Maumivu Makali ya Kichwa ya Ghafla Yasiyo na Sababu Dhahiri:
Maumivu ya kichwa makali sana, yanayokuja ghafla na bila sababu inayojulikana (mara nyingi huelezewa kama "maumivu makali zaidi ya kichwa niliyowahi kupata"), yanaweza kuwa dalili ya ugonjwa wa stroke, hasa stroke ya kupasuka (hemorrhagic stroke). Maumivu haya yanaweza kuambatana na kutapika, shingo kuwa ngumu, au kupoteza fahamu. Ingawa si kila maumivu ya kichwa ni stroke, maumivu ya aina hii yanahitaji uangalizi wa haraka.
4. Ganzi au Hisia ya Kuchomwachomwa ya Ghafla:
Kuhisi ganzi, kufa ganzi, au hisia ya kuchomwachomwa kama sindano kwa ghafla kwenye uso, mkono, au mguu, hasa ikiwa ni kwa upande mmoja tu wa mwili, kunaweza kuwa dalili ya stroke. Hii hutokana na kuathirika kwa sehemu za ubongo zinazohusika na hisia (sensation). Ni muhimu kutofautisha hii na ganzi ya kawaida inayotokana na kukandamizwa kwa neva kwa muda mfupi.
Mambo ya Kuzingatia Unapopata Dalili za Ugonjwa wa Stroke
Kutambua dalili za stroke ni hatua ya kwanza, lakini hatua zinazofuata ni muhimu zaidi kwa ajili ya kuokoa maisha na kuboresha matokeo ya mgonjwa:
1. Piga Simu ya Dharura Mara Moja au Mpeleke Mgonjwa Hospitalini Haraka:
Wakati ni ubongo (Time is brain). Kila sekunde inayopita wakati wa stroke, seli zaidi za ubongo zinaweza kufa. Usisubiri kuona kama dalili zitapotea. Piga namba ya dharura ya eneo lako mara moja (k.m., 112 nchini Tanzania) au mpeleke mgonjwa kwenye kituo cha afya kilicho na uwezo wa kushughulikia stroke haraka iwezekanavyo. Waambie wahudumu wa dharura kuwa unashuku ni stroke.
2. Angalia Wakati Dalili Zilipoanza Kujitokeza:
Kujua ni lini hasa dalili za stroke zilianza ni taarifa muhimu sana kwa madaktari. Hii itawasaidia kuamua aina ya matibabu yanayofaa, kwani baadhi ya matibabu ya kufungua mishipa iliyoziba (kama vile thrombolysis) yanapaswa kutolewa ndani ya masaa machache tu tangu kuanza kwa dalili.
3. Usimpe Mgonjwa Dawa Yoyote, Chakula, au Kinywaji:
Wakati unasubiri msaada wa kitabibu, usimpe mgonjwa dawa yoyote (hata aspirin, isipokuwa umeelekezwa na mhudumu wa dharura) kwa sababu hujui ni aina gani ya stroke anayo. Pia, usimpe chakula au kinywaji kwani anaweza kuwa na shida ya kumeza na kusababisha chakula kuingia kwenye njia ya hewa.
4. Mweke Mgonjwa Katika Hali ya Utulivu na Usalama:
Ikiwa mgonjwa yuko macho, msaidie kukaa au kulala katika nafasi nzuri na ya utulivu. Fungua nguo zilizombana shingoni au kifuani ili kumsaidia kupumua vizuri. Ikiwa anatapika, mgeuzie upande ili kuzuia matapishi kuingia kwenye mapafu. Fuatilia hali yake ya kupumua.
5. Fahamu Mambo Yanayoongeza Hatari ya Stroke na Jinsi ya Kuzuia:
Ingawa kutambua dalili ni muhimu, kuzuia stroke kutokea ndiyo lengo kuu. Baadhi ya mambo yanayoongeza hatari ya stroke ni pamoja na presha ya kupanda, ugonjwa wa moyo, kisukari, uvutaji sigara, unywaji pombe kupita kiasi, uzito uliozidi, na kutokufanya mazoezi. Kudhibiti hali hizi kupitia mabadiliko ya mtindo wa maisha na matibabu sahihi kunaweza kupunguza sana hatari ya kupata stroke.
Hitimisho
Kujifunza na kukumbuka dalili za ugonjwa wa stroke, hasa kwa kutumia mbinu ya F.A.S.T., ni ujuzi muhimu unaoweza kuokoa maisha. Stroke ni dharura ya kitabibu inayohitaji hatua za haraka sana. Ukiona mtu anaonyesha dalili za stroke, usisite wala usichelewe; piga simu ya dharura mara moja. Matibabu ya mapema yanaweza kupunguza kwa kiasi kikubwa uharibifu wa ubongo, kuzuia ulemavu wa kudumu, na kuongeza nafasi ya kupona kikamilifu. Kuwa shujaa kwa kutambua dalili na kuchukua hatua – unaweza kuokoa maisha ya mtu unayemjali.
