Dalili za ugonjwa wa ndui ni muhimu kuzielewa kwa mtazamo wa kihistoria na kwa ajili ya utayari wa kiafya wa dharura, ingawa ugonjwa huu hatari sana wa kuambukiza umetangazwa rasmi kutokomezwa duniani kote. Ndui ilisababishwa na virusi vya Variola, na ilikuwa na athari kubwa kwa afya ya binadamu kwa karne nyingi, ikisababisha vifo vingi na ulemavu. Ingawa kwa sasa hakuna tishio la moja kwa moja la ndui kwa umma, kuelewa dalili zake ni sehemu ya elimu ya afya ya umma na inaweza kuwa na manufaa katika matukio yasiyotarajiwa (kama vile matumizi mabaya ya kimaabara au bioterrorism, ingawa matukio haya ni nadra sana).
Hizi ni Dalili za Ugonjwa wa Ndui (Kihistoria)
Dalili za ndui zilikuwa na mfuatano maalum na zilijitokeza kwa hatua. Zifuatazo ni dalili kuu nane zilizokuwa zikionekana kwa wagonjwa wa ndui:
1. Kipindi cha U incubation na Dalili za Awali Kabisa (Prodrome)
Baada ya kuambukizwa virusi vya Variola, kulikuwa na kipindi cha incubation cha takriban siku 7 hadi 19 (kwa wastani siku 10-14) ambapo mtu hakuwa na dalili na hakuwa na uwezo wa kuambukiza wengine. Baada ya hapo, dalili ya ugonjwa wa ndui ya kwanza ilikuwa ni kuanza ghafla kwa homa kali (mara nyingi 38.5°C hadi 40.5°C), kuambatana na baridi na kutetemeka. Hii ilikuwa ishara ya mwanzo wa ugonjwa.
2. Maumivu Makali ya Mwili na Kichwa
Pamoja na homa kali, wagonjwa wengi walipata maumivu makali ya kichwa, uchovu mwingi, na maumivu makali ya mgongo na misuli. Hali hii ya kujisikia vibaya sana (malaise) ilikuwa ya kawaida katika hatua hii ya awali ya ugonjwa. Maumivu haya yalikuwa makali kiasi cha kumfanya mgonjwa kushindwa kufanya shughuli zake za kawaida na kuhitaji kupumzika.
3. Kutapika na Maumivu ya Tumbo (Wakati Mwingine)
Baadhi ya wagonjwa, ingawa si wote, walipata dalili za mfumo wa mmeng'enyo wa chakula kama vile kichefuchefu, kutapika, na wakati mwingine maumivu ya tumbo. Dalili hizi zilichangia zaidi katika hali ya udhaifu mkuu wa mgonjwa. Kipindi hiki cha dalili za awali (prodromal phase) kilidumu kwa siku 2 hadi 4. Mgonjwa alikuwa na uwezo mkubwa wa kuambukiza wengine wakati huu.
4. Kujitokeza kwa Vipele Mdomoni na Kisha Ngozini (Rash)
Baada ya siku 2 hadi 4 za homa na maumivu, dalili ya ugonjwa wa ndui iliyofuata ilikuwa ni kujitokeza kwa vipele vidogo vyekundu (macules) kwanza kwenye ulimi na kinywani/kooni (enanthem). Vipele hivi vilipasuka haraka na kutoa virusi vingi kwenye mate. Muda mfupi baadaye, vipele vilianza kujitokeza kwenye ngozi (exanthem), kwa kawaida zikianza usoni, kisha zikasambaa mikononi na miguuni, na hatimaye mwili mzima ndani ya masaa 24.
5. Mabadiliko ya Vipele Kuwa Malengelenge (Vesicles)
Vipele vya awali vilivyokuwa bapa na vyekundu (macules) viliinuka na kuwa na nundu ngumu (papules) ndani ya siku moja hadi mbili. Baada ya hapo, vipele hivi vilijaa majimaji meupe na kuwa malengelenge (vesicles) yenye muonekano wa kushuka katikati (umbilicated). Malengelenge haya yalikuwa yamejikita kwa undani kwenye ngozi na yalikuwa magumu kuyapasua. Hii ni dalili za ugonjwa wa ndui iliyokuwa wazi sana.
6. Malengelenge Kujazwa na Usaha (Pustules)
Ndani ya siku 5 hadi 8 tangu kuanza kwa vipele, majimaji yaliyokuwa kwenye malengelenge yalibadilika na kuwa na usaha mzito, na kufanya malengelenge kuwa magumu zaidi na yenye muinuko (pustules). Homa iliyokuwa imepungua kidogo ilipanda tena wakati wa hatua hii. Vipele hivi vilikuwa vingi zaidi usoni, mikononi na miguuni (centrifugal distribution) kuliko kwenye kiwiliwili, jambo lililosaidia kutofautisha ndui na magonjwa mengine kama tetekuwanga.
7. Kuunda Magamba na Kuachwa na Makovu
Baada ya takriban wiki mbili tangu kuanza kwa vipele, malengelenge yaliyojaa usaha yalianza kukauka na kuunda magamba (scabs). Magamba haya yalianguka yenyewe baada ya wiki tatu hadi nne tangu kuanza kwa vipele. Kuanguka kwa magamba mara nyingi kuliacha makovu ya kudumu yaliyokuwa yameingia ndani (pitted scars), ambayo yalikuwa moja ya alama za watu waliowahi kuugua ndui na kupona.
8. Uwezo Mkubwa wa Kuambukiza
Ingawa si dalili ya kimwili kwa mgonjwa, ni muhimu kutaja kuwa mtu mwenye ndui alikuwa na uwezo mkubwa sana wa kuambukiza wengine kuanzia wakati vipele vya kwanza vilipotokea kinywani hadi magamba yote yalipoanguka kutoka kwenye ngozi yake. Virusi vilisambazwa kwa njia ya hewa (matone ya mate yanayotoka wakati wa kukohoa, kuongea, au kupiga chafya) na kwa kugusana moja kwa moja na majimaji ya vipele au vitu vilivyochafuliwa na majimaji hayo.
Nyongeza ya Dalili za Ugonjwa wa Ndui (Kihistoria)
Kando na dalili kuu, kulikuwa na dalili nyingine ambazo zingeweza kutokea, hasa katika aina kali za ugonjwa:
1. Aina ya ndui ya kuvuja damu (Hemorrhagic smallpox): Hii ilikuwa aina nadra lakini hatari sana, ambapo kulikuwa na kuvuja damu kwenye ngozi, utando wa ndani (mucous membranes), na viungo vya ndani, mara nyingi ikisababisha kifo kabla ya vipele vya kawaida kujitokeza.
2. Aina bapa ya ndui (Malignant au Flat smallpox): Aina nyingine nadra na hatari ambapo vipele havikuinuka sana bali vilibaki laini na bapa, na ngozi ilionekana kama imechomwa; mara nyingi ilisababisha kifo.
3. Upofu: Ikiwa vipele vilitokea kwenye konea ya jicho, vingeweza kusababisha vidonda na hatimaye upofu.
4. Maambukizi ya bakteria kwenye ngozi (Secondary bacterial infections): Vipele vilivyopasuka au kujikuna vingeweza kupata maambukizi ya bakteria na kuzidisha hali.
5. Matatizo ya mapafu, viungo, na ubongo (mara chache): Ingawa si kawaida, matatizo kama nimonia, arthritis, au encephalitis yaliweza kutokea.
Mambo ya Kuzingatia Kuhusu Dalili za Ugonjwa wa Ndui
Kwa kuwa ndui imetokomezwa, sehemu hii inalenga hali ya kinadharia ya dharura isiyotarajiwa:
1. Utambuzi wa Haraka na Kuripoti kwa Mamlaka za Afya:
Katika tukio lisilowezekana la kuibuka tena kwa hata kisa kimoja cha ndui, dalili za ugonjwa wa ndui kama homa kali ikifuatiwa na vipele vyenye mpangilio maalum (centrifugal, zote katika hatua moja ya maendeleo) zingehitaji uchunguzi wa haraka sana. Kisa chochote kinachoshukiwa kuwa ndui kingechukuliwa kama dharura ya afya ya umma ya kimataifa na kuripotiwa kwa mamlaka za afya mara moja.
2. Kujitenga kwa Mgonjwa (Isolation) na Karantini kwa Walioathirika:
Ili kuzuia kusambaa kwa ugonjwa, mtu yeyote anayeshukiwa kuwa na ndui angehitaji kujitengwa mara moja. Watu wote waliokuwa wamekaribiana na mgonjwa (contacts) wangehitaji kuwekwa karantini na kufuatiliwa kwa dalili kwa angalau siku 17-19. Hii ni muhimu sana kutokana na uwezo mkubwa wa virusi hivi kuambukiza.
3. Uthibitisho wa Kimaabara:
Ingawa dalili za kliniki za ndui zilikuwa na sifa za kipekee, uthibitisho wa mwisho ungehitaji vipimo vya kimaabara kutoka kwa sampuli za vipele. Maabara maalumu zenye viwango vya juu vya usalama wa kibiolojia ndizo pekee zingeweza kufanya vipimo hivi.
4. Umuhimu wa Chanjo (Vaccination):
Chanjo ilikuwa na jukumu muhimu katika kutokomeza ndui. Katika tukio la mlipuko, chanjo ya haraka kwa watu walio karibu na mgonjwa (ring vaccination) na kwa makundi yaliyo katika hatari ingekuwa mkakati mkuu wa kudhibiti kuenea kwa ugonjwa. Chanjo iliyotolewa ndani ya siku 3-4 baada ya kuambukizwa iliweza kuzuia ugonjwa au kupunguza ukali wake.
5. Matibabu ya Kusaidia (Supportive Care):
Hakukuwa na tiba maalum ya kuua virusi vya ndui iliyokuwa inapatikana kwa wingi kihistoria, ingawa dawa za kisasa za antivirusi zimetengenezwa kwa ajili ya matukio ya dharura. Matibabu yalilenga kupunguza dalili, kutoa maji ya kutosha mwilini, kudhibiti homa, na kutibu maambukizi ya bakteria yaliyojitokeza.
Hitimisho
Ingawa dalili za ugonjwa wa ndui si jambo linalowahusu watu wengi katika maisha ya kila siku kutokana na kutokomezwa kwa ugonjwa huu, kuelewa historia na sifa zake ni muhimu kwa elimu ya afya ya umma na utayari wa kukabiliana na dharura za kiafya zisizotarajiwa. Mafanikio ya kutokomeza ndui ni ushuhuda wa nguvu ya ushirikiano wa kimataifa, chanjo, na mikakati madhubuti ya afya ya umma. Ujuzi huu unabaki kuwa muhimu katika kuhakikisha dunia inaendelea kuwa salama dhidi ya magonjwa ya kuambukiza.
