Dalili za ugonjwa wa polio, kitaalamu unajulikana kama poliomyelitis, ni muhimu sana kuzifahamu kwa undani, ingawa ugonjwa huu umekaribia kutokomezwa katika sehemu nyingi za dunia kutokana na mafanikio makubwa ya programu za chanjo. Polio ni ugonjwa wa kuambukiza unaosababishwa na virusi vya polio (poliovirus). Virusi hivi huishi kwenye koo na utumbo wa mtu aliyeambukizwa na vinaweza kusambaa kwa njia ya kugusana na kinyesi kilichochafuliwa (fecal-oral route) au, mara chache, kwa matone ya hewa yanayotoka wakati wa kukohoa au kupiga chafya. Ingawa watu wengi walioambukizwa virusi vya polio hawapati dalili zozote au hupata dalili hafifu zinazofanana na mafua, kwa baadhi ya watu, virusi hivi vinaweza kuvamia mfumo wa neva na kusababisha kupooza kwa kudumu na hata kifo. Kuelewa dalili hizi ni muhimu kwa ajili ya utambuzi wa mapema katika maeneo ambayo bado yana hatari, na kwa kuthamini umuhimu wa chanjo.
Dalili za Ugonjwa wa Polio
Polio inaweza kujidhihirisha kwa njia tatu kuu, kulingana na ukali wa maambukizi na sehemu ya mfumo wa neva iliyoathirika: polio isiyo na dalili dhahiri (asymptomatic), polio isiyopoozesha (non-paralytic polio), na polio inayopoozesha (paralytic polio).
1. Polio Isiyo na Dalili Dhahiri (Asymptomatic Polio)
Idadi kubwa ya watu walioambukizwa virusi vya polio, inakadiriwa kuwa takriban asilimia 70-95, hawapati dalili zozote zinazoonekana. Watu hawa wanaweza kusambaza virusi kwa wengine bila wao wenyewe kujua kuwa wameambukizwa. Hii inafanya udhibiti wa polio kuwa mgumu zaidi bila chanjo ya kutosha kwa jamii nzima. Ingawa hawana dalili, miili yao hutengeneza kingamwili dhidi ya virusi.
2. Polio Isiyopoozesha (Non-Paralytic Polio au Abortive Poliomyelitis)
Kwa takriban asilimia 4 hadi 8 ya watu walioambukizwa, dalili ya ugonjwa wa polio inayojitokeza ni ya aina isiyopoozesha. Hii mara nyingi huchukua siku chache hadi wiki moja na dalili zake hufanana sana na zile za mafua makali au magonjwa mengine ya virusi. Dalili hizi zinaweza kujumuisha:
a. Homa ya Kiwango cha Wastani: Joto la mwili linaweza kupanda kidogo hadi wastani, na mgonjwa anaweza kuhisi hali ya joto isiyo ya kawaida.
b. Maumivu ya Koo (Sore Throat): Koo linaweza kuwasha au kuwa na maumivu wakati wa kumeza.
c. Maumivu ya Kichwa: Maumivu ya kichwa yanaweza kuwa ya kiwango cha wastani hadi makali kidogo.
d. Kutapika na Kichefuchefu: Baadhi ya wagonjwa wanaweza kupata usumbufu wa tumbo unaojumuisha kichefuchefu na kutapika.
e. Uchovu Mwingi (Fatigue): Kuhisi uchovu na kukosa nguvu ni dalili ya kawaida.
f. Maumivu ya Tumbo: Maumivu au usumbufu usio dhahiri tumboni unaweza kutokea.
g. Maumivu ya Misuli na Viungo: Misuli na viungo vinaweza kuuma, sawa na hisia ya mafua.
Dalili hizi za polio isiyopoozesha kwa kawaida huisha zenyewe bila kusababisha madhara ya kudumu. Mgonjwa hupona kabisa.
3. Polio Inayopoozesha (Paralytic Polio)
Hii ndiyo aina ya polio inayojulikana zaidi na inayotia hofu, ingawa hutokea kwa asilimia ndogo sana ya watu walioambukizwa (takriban chini ya asilimia 1). Katika aina hii, virusi vya polio huvamia na kuharibu seli za neva zinazodhibiti misuli (motor neurons) katika uti wa mgongo na/au shina la ubongo. Dalili za ugonjwa wa polio inayopoozesha mara nyingi huanza na dalili zinazofanana na zile za polio isiyopoozesha (homa, maumivu ya kichwa, nk.) kwa siku kadhaa, na kisha dalili za neva huanza kujitokeza. Hizi ni pamoja na:
a. Maumivu Makali ya Misuli na Kukakamaa kwa Shingo na Mgongo: Kabla ya kupooza kuanza, wagonjwa mara nyingi hupata maumivu makali sana kwenye misuli, hasa miguuni na mgongoni. Shingo na mgongo vinaweza kukakamaa (meningismus).
b. Hisia Zisizo za Kawaida Kwenye Viungo (Paresthesia): Kuhisi kuchomwachomwa, ganzi, au hisia ya kuwaka moto kwenye miguu au mikono kabla ya udhaifu kuanza.
c. Kupoteza Uwezo wa Kujibu kwa Miguso (Loss of Reflexes): Daktari anapopima reflexes za miguu na mikono, anaweza kugundua kuwa zimepungua au kupotea kabisa.
d. Udhaifu wa Ghafla wa Misuli (Muscle Weakness/Flaccid Paralysis): Hii ndiyo dalili ya ugonjwa wa polio inayotambulisha aina hii. Udhaifu wa misuli huanza ghafla na kwa kasi, mara nyingi ndani ya siku chache. Misuli iliyoathirika huwa legevu (flaccid) na haiwezi kusinyaa. Kupooza mara nyingi huwa si linganifu (asymmetrical), ikimaanisha inaweza kuathiri mguu mmoja zaidi ya mwingine, au mkono mmoja na si mwingine. Miguu huathirika zaidi kuliko mikono.
e. Kupooza kwa Kudumu: Uharibifu wa seli za neva unaweza kuwa wa kudumu. Ingawa baadhi ya nguvu za misuli zinaweza kurudi kwa kiasi fulani katika miezi ya kwanza baada ya kuugua, kupooza kunakobaki baada ya miezi 6 hadi 12 mara nyingi huwa ni kwa kudumu. Hii inaweza kusababisha ulemavu wa maisha.
f. Matatizo ya Kupumua (Bulbar Polio): Ikiwa virusi vitaathiri neva zilizo kwenye shina la ubongo (brainstem), hali inayojulikana kama bulbar polio, misuli inayohusika na kupumua, kumeza, na kuongea inaweza kupooza. Hii ni aina hatari sana ya polio na inaweza kusababisha kifo kutokana na kushindwa kupumua, isipokuwa kama mgonjwa atapata msaada wa mashine ya kupumulia.
g. Kupooza kwa Miguu na Mikono (Spinal Polio): Hii ndiyo aina ya kawaida zaidi ya polio inayopoozesha, ambapo virusi huathiri neva za kwenye uti wa mgongo zinazodhibiti misuli ya miguu, mikono, na kiwiliwili.
h. Mchanganyiko wa Bulbar na Spinal Polio (Bulbospinal Polio): Baadhi ya wagonjwa wanaweza kupata dalili za aina zote mbili.
Nyongeza ya Dalili za Ugonjwa wa Polio na Madhara ya Baadaye
Kando na dalili kuu za hatua tofauti za ugonjwa, kuna mambo mengine muhimu ya kuzingatia:
1. Matatizo ya Mfumo wa Mkojo na Utumbo: Wagonjwa wanaweza kupata shida ya kutoa mkojo (urinary retention) au kufunga choo (constipation) kutokana na athari za virusi kwenye neva zinazodhibiti viungo hivi.
2. Ulemavu wa Kudumu na Mabadiliko ya Kimwili: Kupooza kwa misuli kunaweza kusababisha kudumaa kwa ukuaji wa kiungo kilichoathirika, kupinda kwa mifupa, na kuhitaji vifaa vya kutembelea kama magongo au viti vya magurudumu.
3. Ugonjwa wa Baada ya Polio (Post-Polio Syndrome - PPS): Hii ni hali inayoweza kutokea miaka mingi (kwa kawaida miaka 15 hadi 40) baada ya kupona kutoka kwenye shambulio la awali la polio. Watu wenye PPS hupata dalili mpya za udhaifu wa misuli (kwenye misuli iliyoathirika awali na wakati mwingine kwenye misuli iliyoonekana kutokuathirika), uchovu mwingi, maumivu ya misuli na viungo, na wakati mwingine ugumu wa kupumua au kumeza. Sababu halisi ya PPS haijulikani kikamilifu, lakini inadhaniwa kuhusisha uchovu wa seli za neva zilizokuwa zikifanya kazi ya ziada kwa miaka mingi.
Mambo ya Kuzingatia Kuhusu Dalili za Ugonjwa wa Polio
Ingawa polio imekaribia kutokomezwa, ni muhimu kukumbuka yafuatayo:
1. Chanjo Ndiyo Kinga Bora Zaidi:
Njia pekee na bora zaidi ya kujikinga na dalili za ugonjwa wa polio na ugonjwa wenyewe ni kwa kupata chanjo kamili. Kuna aina mbili za chanjo ya polio: chanjo ya kudondoshwa kinywani (Oral Polio Vaccine - OPV) na chanjo ya sindano (Inactivated Polio Vaccine - IPV). Ratiba za chanjo hutofautiana kidogo kati ya nchi, lakini ni muhimu kwa watoto wote kupata dozi zote zinazopendekezwa.
2. Utambuzi wa Haraka Katika Maeneo Hatarishi:
Katika maeneo ambayo bado kuna mzunguko wa virusi vya polio (wild poliovirus) au virusi vya polio vinavyotokana na chanjo (vaccine-derived poliovirus), kutambua dalili za kupooza kwa ghafla kwa misuli (Acute Flaccid Paralysis - AFP) kwa watoto ni muhimu sana. Kila kisa cha AFP kinapaswa kuchunguzwa kwa kina ili kubaini kama ni polio.
3. Umuhimu wa Usafi wa Mazingira na Mtu Binafsi:
Kwa kuwa virusi vya polio huenea kwa njia ya kinyesi-mdomo, usafi bora wa mazingira, upatikanaji wa maji safi na salama, na kunawa mikono kwa sabuni mara kwa mara ni muhimu katika kuzuia kusambaa kwa virusi, hasa katika maeneo yenye hatari.
4. Hakuna Tiba Maalum ya Kuua Virusi vya Polio:
Hakuna dawa maalum ya kuua virusi vya polio baada ya mtu kuambukizwa. Matibabu hulenga kupunguza dalili, kuzuia madhara, na kutoa huduma za usaidizi. Hii inajumuisha kupumzika, dawa za kutuliza maumivu, tiba ya mwili (physiotherapy) ili kusaidia kurejesha nguvu za misuli iwezekanavyo, na msaada wa kupumua ikiwa ni lazima.
5. Juhudi za Kimataifa za Kutokomeza Polio:
Juhudi za kimataifa zinazoongozwa na mashirika kama Shirika la Afya Duniani (WHO), UNICEF, Rotary International, na CDC zimefanikiwa kwa kiasi kikubwa kupunguza visa vya polio duniani. Lengo ni kutokomeza kabisa ugonjwa huu, kama ilivyofanyika kwa ndui.
Hitimisho
Kuelewa kwa kina dalili za ugonjwa wa polio kunatusaidia kuthamini umuhimu wa chanjo na juhudi zinazoendelea za kutokomeza ugonjwa huu duniani. Ingawa watu wengi walioambukizwa hawapati dalili mbaya, uwezekano wa kupooza kwa kudumu na hata kifo kwa asilimia ndogo ya wagonjwa unafanya polio kuwa ugonjwa wa kuchukuliwa kwa uzito mkubwa. Kuendelea na programu madhubuti za chanjo na ufuatiliaji ni muhimu ili kuhakikisha kuwa vizazi vijavyo havitakumbana tena na tishio la polio. Afya ya jamii inategemea ushiriki wa kila mmoja katika kuhakikisha chanjo inafikia watoto wote.
