Dalili za ugonjwa wa pumu zinaweza kutofautiana sana kwa kiwango na aina kutoka kwa mtu mmoja hadi mwingine, na hata kwa mgonjwa mmoja zinaweza kubadilika kulingana na wakati na vichocheo mbalimbali, lakini kuelewa kwa kina ishara za kawaida na zile za hatari ni muhimu sana kwa ajili ya udhibiti bora na wa mapema wa hali hii ya kiafya. Pumu, kitaalamu ikijulikana kwa jina la Asthma, ni ugonjwa sugu unaoathiri mfumo wa hewa, hasa njia za hewa za mapafu (bronchial tubes), ambapo husababisha kuvimba, kujikunja kwa misuli inayozunguka njia hizo, na kuongezeka kwa uzalishaji wa ute mzito, mambo ambayo kwa pamoja hufanya njia za hewa kuwa nyembamba na hivyo kufanya kupumua kuwa kugumu na wakati mwingine kuhatarisha maisha. Ugonjwa huu huathiri watu wa rika zote duniani kote, kuanzia watoto wachanga hadi wazee, na unaweza kuwa na athari kubwa kwa uwezo wa mtu kufanya shughuli zake za kila siku na kwa ujumla ubora wa maisha yake. Utambuzi wa mapema wa dalili hizi, ufuatiliaji wa karibu, na usimamizi sahihi chini ya uangalizi wa kitabibu ni nguzo muhimu ili kuzuia mashambulizi makali ya pumu, kupunguza madhara ya muda mrefu, na kuboresha kwa kiasi kikubwa afya ya jumla ya mfumo wa upumuaji wa mgonjwa.
Hizi ni Dalili za Ugonjwa wa Pumu
Ingawa pumu hujidhihirisha kwa namna tofauti kwa kila mtu, kuna baadhi ya dalili ambazo ni za kawaida zaidi na huweza kuashiria uwepo wa ugonjwa huu. Ni muhimu sana kutambua kuwa dalili ya ugonjwa wa pumu inaweza kuwa ya muda mfupi na kujitokeza mara chache, au inaweza kuwa ya kudumu na kuathiri maisha ya kila siku. Hizi ni baadhi ya dalili kuu zinazoweza kuashiria kuwa mtu anaweza kuwa anasumbuliwa na ugonjwa wa pumu:
1. Kupumua kwa Shida au Kuhisi Kukosa Hewa (Shortness of Breath/Dyspnea)
Hii ni moja ya dalili za ugonjwa wa pumu inayojulikana sana, ambapo mtu huhisi kana kwamba hapati hewa ya kutosha au anatumia nguvu nyingi kuvuta na kutoa pumzi. Hisia hii inaweza kutokea ghafla wakati wa shambulio la pumu au inaweza kuwa ya taratibu na kuongezeka kadri njia za hewa zinavyozidi kubana. Mgonjwa anaweza kuhisi kama anazama au kuna kitu kinambana kifuani, na hali hii inaweza kuwa ya kutisha sana. Mara nyingi, dalili hii huongezeka wakati wa kufanya mazoezi, kucheka sana, au anapokutana na vichocheo vya pumu.
2. Kukohoa Mara kwa Mara (Persistent Coughing)
Kikohozi cha pumu mara nyingi huwa kibaya zaidi nyakati za usiku (nocturnal cough) au mapema asubuhi, na pia kinaweza kuchochewa na mazoezi (exercise-induced asthma) au hewa baridi. Kikohozi hiki kinaweza kuwa kikavu au wakati mwingine kutoa kiasi kidogo cha kohozi jeupe au la njano (mucus). Kwa baadhi ya watu, hasa watoto, kukohoa kunaweza kuwa ndiyo dalili ya ugonjwa wa pumu pekee wanayoionyesha, hali inayojulikana kama "cough-variant asthma." Kikohozi hiki cha kudumu na kinachojirudia bila sababu nyingine dhahiri kama mafua, kinapaswa kuchunguzwa na daktari.
3. Kubanwa Kifuani au Maumivu ya Kifua (Chest Tightness or Pain)
Watu wenye pumu mara nyingi huelezea hisia ya kubanwa, kushikwa, au shinikizo kwenye kifua, kana kwamba kuna mkanda umezungushwa na kukazwa kifuani. Hisia hii hutokana na misuli inayozunguka njia za hewa kujikunja (bronchospasm) na kuvimba kwa kuta za njia hizo, hivyo kupunguza nafasi ya hewa kupita. Ingawa siyo maumivu makali kama ya mshtuko wa moyo, hisia hii ya kubanwa inaweza kuwa ya usumbufu mkubwa na kuongeza wasiwasi kwa mgonjwa.
4. Kupiga Mluzi Wakati wa Kupumua (Wheezing)
Kupiga mluzi, yaani kusikika kwa sauti ya juu kama filimbi hasa wakati wa kutoa pumzi (exhalation), ni dalili ya ugonjwa wa pumu inayotambulika kirahisi na mara nyingi huashiria kubana kwa kiasi kikubwa kwa njia za hewa. Sauti hii hutokana na hewa kupita kwa shida kwenye njia za hewa zilizovimba na kuwa nyembamba sana. Ingawa si kila mtu mwenye pumu hupiga mluzi, na si kila mluzi unaosikika unamaanisha ni pumu, ni dalili muhimu sana ambayo inahitaji uangalizi wa kitabibu ili kubaini chanzo chake. Wakati mwingine mluzi huu unaweza kusikika hata bila kutumia stethoscope.
5. Uchovu Mwingi na Udhaifu Usioelezeka
Kupumua kwa shida na mara kwa mara kunatumia nguvu nyingi za mwili, hali inayoweza kumwacha mgonjwa akihisi mchovu sana na dhaifu hata baada ya kufanya shughuli ndogo tu. Pia, matatizo ya kulala yanayosababishwa na dalili za pumu za usiku kama kukohoa na kupumua kwa shida, huchangia kwa kiasi kikubwa katika uchovu huu. Uchovu huu unaweza kuathiri uwezo wa mgonjwa kushiriki katika shughuli za kila siku, ikiwemo kazi, shule, na michezo.
6. Matatizo ya Kulala Yanayosababishwa na Dalili
Dalili za ugonjwa wa pumu kama vile kukohoa, kupiga mluzi, na kupumua kwa shida mara nyingi huwa mbaya zaidi nyakati za usiku, na kusababisha mgonjwa kuamka mara kwa mara. Hii inatokana na mabadiliko ya kimaumbile ya mwili wakati wa usiku, kama vile kupungua kwa homoni za cortisol na adrenaline, na kuongezeka kwa uwezekano wa kukutana na vichocheo kama vumbi vya kwenye matandiko. Kukosa usingizi wa kutosha na wenye ubora kunaweza kuathiri afya ya jumla na kuzidisha dalili za pumu wakati wa mchana.
7. Dalili Kuongezeka au Kuanza Wakati wa Mazoezi
Kwa watu wengi wenye pumu, kufanya mazoezi, hasa katika mazingira ya hewa baridi na kavu, kunaweza kusababisha njia za hewa kubana na kuleta dalili za pumu kama kukohoa, kubanwa kifuani, na kupumua kwa shida. Hali hii inajulikana kama "exercise-induced bronchoconstriction" (EIB) au pumu ya mazoezi. Dalili hizi zinaweza kuanza wakati wa mazoezi au dakika chache baada ya kumaliza mazoezi, na zinaweza kudhibitiwa kwa matumizi sahihi ya dawa kabla ya mazoezi.
8. Kuongezeka kwa Dalili Kutokana na Vichocheo Maalum
Dalili za pumu mara nyingi huchochewa au kuzidishwa na vitu mbalimbali vilivyopo katika mazingira au hali fulani. Vichocheo hivi ni pamoja na vizio (allergens) kama vile vumbi la ndani ya nyumba (house dust mites), chavua za maua (pollen), manyoya ya wanyama, na ukungu (mold spores). Vingine ni pamoja na moshi wa sigara, hewa chafu kutoka viwandani au magari, harufu kali za manukato au kemikali, mabadiliko ya hali ya hewa, maambukizi ya mfumo wa hewa kama mafua, na hata msongo wa mawazo au hisia kali.
Nyongeza ya Dalili za Ugonjwa wa Pumu
Kando na dalili kuu zilizotajwa, kuna ishara nyingine ambazo zinaweza kuambatana na pumu, hasa wakati wa shambulio kali au kwa watoto wadogo:
1. Kupumua kwa haraka sana (tachypnea) na kutumia misuli ya shingo na mbavu kusaidia kupumua (accessory muscle use).
2. Kupoteza hamu ya kula, hasa kwa watoto wadogo, kutokana na ugumu wa kupumua.
3. Kupauka kwa ngozi au kuwa na rangi ya bluu kwenye midomo na ncha za vidole (cyanosis), hii ni dalili ya hatari inayoashiria upungufu mkubwa wa oksijeni.
4. Wasiwasi, hofu, au kuchanganyikiwa kutokana na hisia ya kukosa hewa.
5. Ugumu wa kuongea kwa sentensi ndefu kutokana na kukosa pumzi.
Mambo ya Kuzingatia Unapopata Dalili za Ugonjwa wa Pumu
Iwapo utaanza kupata mojawapo ya dalili za ugonjwa wa pumu zilizotajwa au una mashaka yoyote kuhusu afya yako ya upumuaji, ni muhimu sana kuchukua hatua zifuatazo ili kuhakikisha usalama na udhibiti bora wa hali yako:
1. Tafuta Ushauri wa Daktari Mara Moja kwa Utambuzi Sahihi:
Usipuuzie dalili zozote zinazoweza kuashiria pumu, hata kama ni za wastani. Ni muhimu mno kuonana na daktari au mtaalamu wa afya haraka iwezekanavyo kwa ajili ya uchunguzi kamili, ambao unaweza kujumuisha historia ya afya, uchunguzi wa kimwili, na vipimo maalum vya mapafu kama vile spirometry. Utambuzi sahihi kutoka kwa mtaalamu ndiyo msingi wa kupata mpango wa matibabu unaofaa na kuzuia hali kuwa mbaya zaidi.
2. Tambua na Jaribu Kuepuka Vichocheo Vya Pumu Yako:
Baada ya kutambuliwa kuwa na pumu, daktari wako atakusaidia kutambua vitu au hali zinazoweza kuchochea dalili zako. Hii inaweza kuhitaji kuweka kumbukumbu ya dalili na mazingira uliyokuwepo, au kufanya vipimo vya vizio (allergy tests). Kujua vichocheo vyako na kuchukua hatua za kuviepuka au kupunguza kukutana navyo ni sehemu muhimu sana ya kudhibiti pumu na kupunguza mzunguko wa mashambulizi.
3. Tumia Dawa Zako za Pumu Kama Ulivyoelekezwa na Daktari:
Dawa za pumu zimegawanyika katika makundi mawili makuu: dawa za kudhibiti (controllers) ambazo hutumika kila siku kuzuia kuvimba na mashambulizi, na dawa za kutuliza haraka (relievers/rescuers) ambazo hutumika wakati wa shambulio la pumu. Ni muhimu sana kutumia dawa hizi kwa usahihi na kwa kufuata maelekezo ya daktari, ikiwa ni pamoja na matumizi sahihi ya vifaa vya kuvuta dawa (inhalers). Usiache kutumia dawa za kudhibiti hata kama unajisikia vizuri, kwani ndizo zinazozuia dalili kujirudia.
4. Tengeneza na Fuata Mpango wa Matibabu wa Pumu (Asthma Action Plan):
Kushirikiana na daktari wako kutengeneza mpango wa maandishi wa jinsi ya kudhibiti pumu yako ni muhimu. Mpango huu unapaswa kueleza dawa unazotumia kila siku, jinsi ya kutambua dalili zinapozidi kuwa mbaya, na hatua za kuchukua, ikiwa ni pamoja na lini unapaswa kuongeza dawa za kutuliza au kutafuta msaada wa dharura. Kuwa na mpango huu husaidia wewe na familia yako kujua la kufanya wakati wa shambulio.
5. Fuatilia Dalili Zako na Utendaji wa Mapafu Mara kwa Mara:
Kujifunza kutambua mabadiliko katika dalili zako za pumu ni muhimu. Daktari wako anaweza kukushauri kutumia kifaa kidogo kiitwacho "peak flow meter" nyumbani ili kupima jinsi hewa inavyotoka kwa kasi kutoka kwenye mapafu yako. Kufuatilia vipimo hivi na dalili zako kunaweza kukusaidia wewe na daktari wako kurekebisha matibabu inapohitajika na kutambua dalili za shambulio la pumu mapema.
Hitimisho
Kufahamu na kutambua mapema dalili za ugonjwa wa pumu ni hatua ya kwanza na muhimu sana katika kudhibiti ugonjwa huu sugu na kuishi maisha yenye afya na tija. Ingawa pumu haiwezi kupona kabisa kwa sasa, kwa usimamizi sahihi unaojumuisha matumizi sahihi ya dawa, kuepuka vichocheo vinavyojulikana, kuwa na mpango thabiti wa dharura, na kufanya uchunguzi wa mara kwa mara na daktari, watu wengi wenye pumu wanaweza kudhibiti dalili zao vizuri na kushiriki kikamilifu katika shughuli za kila siku. Usikate tamaa wala usipuuzie dalili; tafuta msaada wa kitaalamu na chukua hatua madhubuti leo ili kuboresha afya yako ya upumuaji na ubora wa maisha yako kwa ujumla.
